ข้อแนะนำสำหรับการดูแลผู้ป่วยจิตเวชในชุมชน                                                                                                                                                                   โดย นพ.จุมภฎ พรมสีดา *  อาการแสดงของโรคทางจิตเวช      1. ความผิดปกติทางการพูด      2. ความผิดปกติทางอารมณ์และความรู้สึก      3. ความผิดปกติทางความคิด      4. ความผิดปกติทางการได้ยิน      5. ความผิดปกติทางการนอนหลับและการรับประทานอาหาร      6. ความผิดปกติในด้านการดูแลสุขอนามัยส่วนตัว      7. ความผิดปกติทางพฤติกรรมที่แสดงออก      ใครที่ควรจะได้รับการวินิจฉัยว่าป่วยทางจิตเวช อาจประเมินได้จากประวัติและอาการแสดงของผู้ป่วย โดยพิจารณาว่า      1. มีพฤติกรรมที่เปลี่ยนแปลงไปจากเดิมใช่หรือไม่      2. พฤติกรรมที่เปลี่ยนไปก่อให้เกิดความทุกข์หรือรบกวนทั้งต่อตนเอง คนในครอบครัว หรือชุมชนใช่หรือไม่      3. พฤติกรรมที่เปลี่ยนแปลงคือ สิ่งที่ผิดแผกไปจากคนทั่วๆ ไป ในสังคมนั้นเขาทำกันใช่หรือไม่ถ้าใช่ข้อใดข้อหนึ่งในทั้ง 3 ข้อ ก็น่าจะมีความผิดปกติทางจิตซึ่งต้องได้รับการประเมินอย่างละเอียดอีกครั้ง  สาเหตุของโรคทางจิตเวช      สาเหตุ พฤติกรรมผิดปกติหรือโรคจิต เกิดได้จาก       1. ความผิดปกติของสมอง   เพราะ       - ได้รับสารพิษต่างๆ เช่น สุรา ยากระตุ้น ยาบ้า กัญชา กระท่อม และ/หรือยานอนหลับ       - ได้รับเชื้อโรค เช่น เชื้อมาลาเรียขึ้นสมอง ไข้เยื่อสมองอักเสบ เชื้อซิฟิลิสขึ้นสมองหรือ พยาธิตัวตืด หรือ จากพิษไข้ เช่น ไทฟอยด์       - อันตรายที่ศีรษะ เช่น ถูกตีศีรษะ รถคว่ำ หรือ อุบัติเหตุต่าง ๆ ทางศีรษะ       - เนื้อสมองเปลี่ยนแปลง เช่น หลอดเลือดในสมองแข็ง เนื้องอกในสมองหรือจากวัยชรา       - กรรมพันธุ์ ซึ่งพบได้น้อยเมื่อเปรียบเทียบกับสาเหตุอื่นๆ       2. ความผิดปกติของจิตใจ    เพราะ       - ได้รับความผิดหวัง ความเสียใจ ความกดดันทางจิตใจจากสิ่งแวดล้อม       - ขาดความรักความอบอุ่นมาตั้งแต่วัยเด็ก ทำให้เป็นคนคิดมาก มีปมด้อย ขาด ประสบการณ์ในการแก้ไขปัญหาต่างๆ ที่เกิดขึ้นกับตนเองมีบุคลิกภาพที่ผิดปกติ เช่น เก็บตัว แยกตัว ไม่สุงสิงกับใคร ชอบอยู่คนเดียวและหวาดระแวง       3. สภาพสังคม เช่น ถูกเอารัดเอาเปรียบ ถูกบีบคั้นทางสังคม อยู่ในที่สังคมแออัด มีฐานะยากจน เป็นต้น การรักษาโรคทางจิตเวช      1. การใช้ยา      - เป็นรูปแบบการรักษาที่ใช้มากที่สุด      - มีทั้งเป็นแบบเม็ด, น้ำ และแบบใช้ฉีด      - ต้องทานติดต่อเป็นระยะเวลานานพอสมควรตามที่แพทย์ผู้รักษาแนะนำ      ผู้ป่วยทางจิตเวชส่วนหนึ่งทานยาไม่ครบตามกำหนดอาจจะเกิดจาก       1. อาการดีขึ้นเลยคิดว่าตัวเองหายแล้ว      2. ผลข้างเคียงจากยา      3. อาการเจ็บป่วยไม่ได้ดีอย่างรวดเร็วทันใจ       ข้อแนะนำที่ควรให้กับผู้ป่วย      1. ใช้ยาจิตเวชไม่ทำให้เกิดการติดยา      2. ยาจิตเวชไม่ใช่ยานอนหลับแต่จะทำให้ผู้ป่วยรู้สึกดีขึ้นทำให้ไม่มีความคิดที่ผิดปกติ      3. ยาจิตเวชอาจมีผลข้างเคียง เช่น ปากแห้ง, ง่วงนอน, กล้ามเนื้อเกร็ง ซึ่งมียาช่วยแก้ไขหรือบรรเทาอาการข้างเคียงเหล่านี้      4. ต้องรับประทานยาตามที่แพทย์แนะนำถ้าหยุดยาเร็วอาจจะทำให้อาการกลับมาเป็นใหม่ได้ บางรายต้องทานยาตลอดชีวิต      5. การให้การรักษาแต่เนิ่นๆ จะทำให้ผลการรักษาได้ผลดี      2.การรักษาด้วยไฟฟ้า ซึ่งทำในผู้ป่วยบางรายโดยจิตแพทย์จะเป็นผู้พิจารณา      3.การให้คำปรึกษา      4.การฟื้นฟูสมรรถภาพ ความบกพร่องที่เกิดจากโรคทางจิตเวช       ความบกพร่อง (disability) คือการที่คนคนหนึ่งไม่สามารถแสดงบทบาทที่เขาควรจะเป็นได้ หรือสิ่งใดก็ตามที่สังคมคาดหวังว่าคนคนหนึ่งจะสามารถทำได้แต่เขาไม่สามารถทำได้  ความบกพร่องด้านต่างๆ      1. Personal disability      - มีปัญหาหรือมีความลำบากในการดูแลตัวเอง      - ไม่สามารถทำกิจกรรมใดๆ ที่เป็นประโยชน์ได้      - กระสับกระส่าย       เคลื่อนไหวหรือทำกิจวัตรเฉื่อยช้า      2. ความบกพร่องในบทบาทของสมาชิกในครอบครัว (disability in the family role)      - ไม่มีส่วนร่วมในกิจกรรมใดๆ ร่วมกับสมาชิกคนอื่นในครอบครัว      - ไม่ทำหน้าที่ของคู่สมรส      - ไม่ทำหน้าที่ของพ่อหรือแม่      3. ความบกพร่องทางสังคม (social disability)      - แยกตัวจากคนอื่น      - ไม่สนใจในด้านใดๆ เหมือนคนอื่นในสังคม       มีความลำบากในการเข้าสังคม      4. ความบกพร่องในด้านหน้าที่การงาน (occupational disability)      - ไม่สนใจหน้าที่การงาน      - ประสิทธิภาพในการทำงานลดลง      5. ความบกพร่องทางด้านอารมณ์ (emotional disability)      - สีหน้าเรียบเฉยไม่ยินดียินร้าย      - การแสดงออกทางอารมณ์ไม่เหมาะสม  การประเมินความสามารถ       ข้อแนะนำ       1. ถามคำถามที่เกี่ยวกับความบกพร่องในด้านต่างๆ ทีละด้าน ช้าๆ และชัดเจน      2. ต้องแน่ใจว่าผู้ตอบคำถามเกี่ยวกับตัวผู้ป่วยเป็นผู้ที่ใกล้ชิดและรู้อาการของผู้ป่วยดี      3. ต้องถามเรียงไปทีละคำถาม ไม่มีการข้ามคำถามใดคำถามหนึ่ง หรือตอบใช่หรือไม่ใช่โดยคิดเอาเอง เปรียบเทียบพฤติกรรมของผู้ป่วยระหว่างก่อนป่วยกับหลังป่วย      4. ถ้าผู้ป่วยมีอาการเจ็บป่วยมานานจนไม่สามารถจำพฤติกรรมก่อนป่วยและหลังป่วยได้ให้เปรียบเทียบกับพฤติกรรมของสมาชิกคนอื่นในครอบครัว      5. ประเมินความรุนแรงของความบกพร่องทางความสามารถโดยดูจากความถี่ บ่อยของพฤติกรรม เช่น เป็นครั้งคราวถือว่าเล็กน้อย (mild) ค่อนข้างบ่อยถือว่าปานกลาง (moderate) และเป็นเกือบตลอดเวลาถือว่า รุนแรง (Severe)      1. การบกพร่องด้านบุคลิกภาพ      1.1 ถามเรื่องการรักษาความสะอาดของตัวเอง      1.2 ถามเรื่องการทำหน้าที่หรือการใช้เวลาในการทำกิจกรรมต่างๆ      1.3 ทำงานได้รวดเร็วเหมือนเดิมหรือช้าลง หรือไม่รอบคอบเหมือนเคย      2. ความบกพร่องด้านบทบาทในครอบครัว      2.1 มีกิจกรรมร่วมกับสมาชิกอื่นในครอบครัวหรือไม่      2.2 แสดงความรักหรือความใกล้ชิดกับคู่สมรสเหมือนกับก่อนป่วยหรือไม่      2.3 แสดงพฤติกรรมต่อลูกหรือเด็กในครอบครัวเหมือนเดิมหรือไม่      3. การบกพร่องทางสังคม      3.1 ถามถึงความสัมพันธ์กับเพื่อน, เพื่อนบ้าน หรือญาติพี่น้อง      3.2 แสดงท่าทีที่ไม่เป็นมิตรหรือไม่      3.3 แสดงความสนใจต่อความเป็นไปของสิ่งแวดล้อมรอบตัวหรือข่าวคราวต่าง ๆ หรือไม่      4.ความบกพร่องทางการประกอบอาชีพ      4.1 ผู้ป่วยแสดงความสนใจจะกลับไปเรียนไปทำงานเหมือนเดิมหรือไม่      4.2 ประสิทธิภาพในการเรียน ในการทำงาน เหมือนเดิมหรือไม่      5.. ความบกพร่องในการแสดงออกทางอารมณ์      5.1 การแสดงออกทางอารมณ์ในช่วงป่วยเป็นอย่างไร      5.2 การแสดงออกทางอารมณ์เหมาะสมกับสิ่งแวดล้อมหรือสถานการณ์ในขณะนั้นหรือไม่ ปฏิกิริยาของคนในชุมชนเมื่อพบผู้ป่วยจิตเวช      1. กลัว อาจเป็นเพราะ      - อันตรายจากการก้าวร้าว หรือกลัวผู้ป่วยทำลายข้าวของ      - ผู้ป่วยจิตเวชมักมีพฤติกรรมที่ทำนายไม่ได้      - เพราะเชื่อว่าผู้ป่วยมีวิญญาณร้ายสิงร่าง      - รู้สึกแปลกแยก, ไม่ควรใส่ใจ      2.โกรธ อาจเป็นเพราะ      - พฤติกรรมของผู้ป่วยรบกวนหรือสร้างความรำคาญ      - ผู้ป่วยไม่มีเหตุผลหรือควบคุมยาก      - ไม่เข้าใจว่าทำไมผู้ป่วยจึงมีพฤติกรรมแบบนั้น      - ไม่ใช่ความรับผิดชอบของตัวเองแต่ถูกผู้ป่วยมารบกวน      3. คับข้องใจ, สงสาร      - เพราะเห็นผู้ป่วยทุกข์ทรมาน      - เพราะไม่รู้ว่าจะช่วยอย่างไร      4. ลังเล, หลีกเลี่ยง และรู้สึกแปลกแยก      - เพราะผู้ป่วยบางคนสกปรก      - เพราะกลัวจะถูกทำร้าย      5. น่าขบขัน, น่าเยาะเย้ย      - เพราะผู้ป่วยทำท่าทางแปลกๆ      - เพราะผู้ป่วยพูดไม่รู้เรื่อง      6. สังคมทอดทิ้ง, ถูกตีตราทางสังคม      - แยกออกจากครอบครัว      - แยกออกจากสังคม      7. ละอายใจ      - สมาชิกในครอบครัวอาจจะรู้สึกละอายใจ ที่ต้องมารับผิดชอบกับการกระทำของผู้ป่วย      - สมาชิกในครอบครัวอาจคิดว่าเป็นการลงถูกโทษจากการทำผิดอะไรบางอย่าง ปฏิกิริยาข้างต้นเป็นสิ่งที่เกิดขึ้นได้ตามปกติ หน้าที่ของบุคลากรทางสาธารณสุขคือให้ความรู้เกี่ยวกับโรคและผู้ป่วยจิตเวชแก่ชุมชนให้เข้าใจซึ่งอาจจะเปลี่ยนทัศนคติที่ไม่ดีได้  ทำอย่างไรเมื่อพบผู้ป่วยจิตเวชในชุมชน      1. บอกตัวเองว่าเขาคือคนป่วยที่ได้รับความทุกข์ทรมาน ซึ่งต้องได้รับการรักษา      2. ถามตัวเองว่าเป็นการเจ็บป่วยทางจิตเวชชนิดใด      3. ถามตัวเองว่า      3.1 ผู้ป่วยและญาติต้องการการช่วยเหลือเบื้องต้นหรือไม่      3.2 เสี่ยงต่อการฆ่าตัวตาย,เสี่ยงต่อการแสดงพฤติกรรมที่ควบคุมไม่ได้หรือแสดงท่าทางก้าวร้าวหรือไม่ ถ้าใช่ควรพิจารณาส่งต่อให้แพทย์รักษา      3.3 ถ้าอาการไม่รุนแรงไม่รบกวนมากอาจให้การรักษาหรือส่งต่อแบบไม่เร่งด่วน      4. พูดคุยกับผู้ป่วยอย่างสงบและอ่อนโยน แสดงท่าทีเป็นมิตรเพราะท่าทีเหล่านี้ผู้ป่วยจะเรียนรู้ว่าท่านเป็นมิตรและจะสามารถช่วยในการฟื้นฟูสภาพในอนาคต      5. ให้ผู้ป่วยพูดและแสดงการตั้งใจฟัง แม้ว่าจะฟังดูเป็นเรื่องไร้สาระ      6. ให้ความมั่นใจว่าท่านไม่ได้มีเจตนาร้าย และเข้าใจผู้ป่วย พยายามอธิบายให้ผู้ป่วย ถึงประโยชน์ของยาผู้ป่วยอาจจำเป็นต้องใช้      7. พยายามเข้าใจผู้ป่วยและญาติในมุมมองของเขาไม่ใช่ตัวท่านเอง      8. ถ้าผู้ป่วยและญาติต้องการรักษาทางไสยศาสตร์หรือตามความเชื่อเก่าๆ ไม่ควรคัดค้าน หากการรักษานั้นไม่ก่อให้เกิดอันตราย แต่ควรโน้มน้าวให้มารักษาทางแผนปัจจุบันร่วมด้วย      9. เคารพในสิทธิและศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์      10. ให้เวลาสำหรับผู้ป่วยและญาติในการอธิบายถึงความเจ็บป่วยที่เกิดขึ้นพร้อมบอกแนวทางในการรักษา โดยระลึกไว้เสมอว่าการสร้างสัมพันธภาพที่ดีจะทำให้ท่านได้รับความร่วมมือในการดูแลและฟื้นฟูสมรรถภาพของผู้ป่วยในอนาคต  สิ่งที่ไม่ควรปฏิบัติ      1. ไม่แสดงอาการตื่นตระหนก ท่าทีที่มั่นคงเป็นสิ่งสำคัญ      2.ไม่ควรโกรธผู้ป่วยเพราะ ในช่วงเวลานั้นผู้ป่วยไม่สามารถควบคุมตนเองได้เหมือนปกติ      3. อย่าหัวเราะเมื่อผู้ป่วยแสดงพฤติกรรมแปลกประหลาด      4. ให้ฟังที่ผู้ป่วยพูด อย่ามัวแต่ซักถามอาการ      5. อย่าโต้แย้งกับความเชื่อที่ผิด ๆ ให้ฟังอย่างสงบ และให้ความมั่นใจกับผู้ป่วยว่าท่านจะช่วยทำให้ปัญหาต่าง ๆ ดีขึ้น      6. อย่าพยายามแสดงท่าทีจะต่อสู้หรือคุกคามผู้ป่วย      7. ไม่ควรเปลี่ยนทัศนคติ ความเชื่อด้านไสยศาสตร์ของผู้ป่วยและญาติ และ ไม่ควรขัดขวางพิธีการใด ๆ หากไม่ทำให้ผู้ป่วยได้รับอันตราย      8. อย่าเยาะเย้ยถากถางผู้ป่วย      9. อย่ารับปากกับญาติหรือผู้ป่วยว่าการรักษาจะทำให้หายขาด แต่ให้บอกว่าการรักษาจะทำให้อาการดีขึ้น  การช่วยเหลือผู้ป่วยที่มีปัญหาด้านจิตเวช      1. จำไว้เสมอว่าอาการของผู้ป่วยจะดีขึ้นช้า ๆ อย่าคาดหวังผลการรักษาอย่างรวดเร็วทันตา      2. การตอบสนองต่อการรักษาในผู้ป่วยแต่ละรายไม่เหมือนกันบางคนตอบสนองต่อการรักษาช้า บางคนตอบสนองต่อการรักษาเร็ว      3. ตั้งเป้าหมายในการรักษาและการฟื้นฟูตามสภาพความเป็นจริง เลือกงานหรือกิจกรรมที่ง่าย และผู้ป่วยสนใจ และเป็นขั้นตอนที่ชัดเจน เพื่อผู้ป่วย จะปฏิบัติตามได้ง่าย      4. ช่วงแรกอาจต้องช่วยกำกับดูแลอย่างใกล้ชิดแล้วค่อย ๆ ให้ผู้ป่วยทำกิจกรรมหรืองานที่ได้รับมอบหมายด้วยตัวเอง      5. ค่อย ๆ เพิ่มเป้าหมายขึ้นทีละน้อยจนถึงระดับที่เหมาะสมกับความสามารถของผู้ป่วย      6. ชมเชยเมื่อผู้ป่วยทำได้ตามที่คาดหวัง      7. ให้สมาชิกในครอบครัวมีส่วนช่วยในการฟื้นฟูสมรรถภาพ  การดูแลผู้ป่วยด้านจิตเวช จะต้องทำสิ่งต่าง ๆ ดังต่อไปนี้ โดยไม่คำนึงว่าผู้ป่วยบกพร่องด้านใด หรือบกพร่องรุนแรงเพียงใด       1. เยี่ยมผู้ป่วยอย่างสม่ำเสมอ      2. ให้เวลากับสมาชิกในครอบครัวผู้ป่วย เพื่อพูดคุยอาการของผู้ป่วยและให้กำลังใจ      3. เตือนให้ไปพบแพทย์เพื่อรับยาอย่างสม่ำเสมอ      4. เตือนให้รับประทานยาตามที่แพทย์สั่ง      5. อย่าให้ใครมาเยาะเย้ยหรือรบกวนผู้ป่วย การช่วยเหลือครอบครัวผู้ป่วย      เมื่อมีผู้ป่วยจิตเวชในครอบครัว สมาชิกแต่ละคนหรือแต่ละครอบครัวจะมีปฏิกิริยาต่ออาการของผู้ป่วยแตกต่างกัน ดังนี้      1. ปฏิเสธ      บางครอบครัวอาจทำเหมือนไม่รับรู้ว่าผู้ป่วยมีความผิดปกติแม้ได้รับคำแนะนำจากคนรอบข้างหรือเจ้าหน้าที่ โดยอาจจะคิดว่า      - ผู้ป่วยอาจเป็นแค่อาการเครียดธรรมดา      - ถ้าให้ผู้ป่วยอยู่เงียบ ๆ คนเดียวอาจจะทำให้ดีขึ้น      - การแต่งงาน หรือการหางานให้ทำอาจจะทำให้เขาดีขึ้น      - พาไปพึ่งไสยศาสตร์หรือทำพิธีตามวัดก็อาจจะทำให้ผู้ป่วยหายได้      - การเปลี่ยนสิ่งแวดล้อมอาจจะช่วยให้ผู้ป่วยหายได้      2. กลัว หลังจากผ่านระยะปฏิเสธมาแล้ว และสมาชิกในครอบครัวรับรู้ว่ามีผู้ป่วยจิตเวชในครอบครัว บางคนจะรู้สึกผิดว่าเป็นเพราะบาปกรรมที่ทำไว้ในอดีต รู้สึกอาย แสวงหาการรักษา บางคนไม่กล้าเข้าใกล้เพราะกลัวจะถูกทำร้าย      3. โกรธ      4. แปลกแยก      ปฏิกิริยาของสมาชิกในครอบครัวเมื่อรู้ว่าผู้ป่วยจิตเวช มีความบกพร่องด้านสมรรถภาพ      1. ปฏิเสธ      2. โกรธ,สิ้นหวัง      3. ปกป้องมากจนเกินไป การช่วยเหลือ      1. รับฟังและแสดงความจริงใจ บางครั้งสมาชิกในครอบครัว อาจจะแสดงอาการเศร้า , โกรธ , ไม่เป็นมิตร ซึ่งต้องอดทนและรับฟังและพึงระลึกไว้เสมอว่า ครอบครัวนี้อยู่ในช่วงการเสียใจและพวกเขาต้องอยู่กับปัญหาที่หนักหน่วง ทุก ๆ วัน      2. พยายามประเมินว่าสมาชิกในครอบครัวรู้สึกอย่างไร      3. หาปัญหาหลักของครอบครัวในการดูแลผู้ป่วยคืออะไร      4. หาจุดแข็งและส่วนดีที่มีอยู่ในครอบครัว เอกสารอ้างอิง      1. กรมการแพทย์ กระทรวงสาธารณสุข. การฟื้นฟูสมรรถภาพผู้พิการในชุมชน เรื่องการฝึกผู้ที่มี พฤติกรรมผิดปกติ. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์องค์การสงเคราะห์ทหารผ่านศึก.      2. H. Sel,V. Nagaswami. Promoting independence of people disabilities due to mental disorders. Geneva: WHO. 1997.

*นายแพทย์ 8 ผู้อำนวนการศูนย์สุขภาพจิตที่ 6ศูนย์สุขภาพจิตที่ 6